Hoe meer ik religies en spiritualiteit bestudeer door de eeuwen heen, hoe meer ik me realiseer dat Kerstmis eigenlijk een soort spirituele mix is, met een scheutje Christendom, een scheutje midwinterfeesten en een enorme dosis “economische bloei” van na de tweede Wereld Oorlog.

Ik neem je graag mee in een stukje van mijn zelfstudie: Er veel soortgelijke tradities rondom december en januari wereldwijd met het thema dat het licht altijd na de duisternis terugkomt. In het boeddhisme herdenken ze de verlichting van de Boeddha. In het jodendom is er Chanoeka, het Lichtfeest: dat de overwinning van het licht viert. In de Islam is er elk jaar rond deze tijd ook Mawlid al-Nabi, het feest van de geboorte van het licht dat profeet Mohammed is en in het Christendom de geboorte van hen profeet Jezus. In het hindoeïsme wordt Makar Sankranti gevierd, de winterzonnewende. Wereldwijd zijn er dus verschillende tradities rondom de terugkeer van het licht in de wereld rond de feestdagen.

Toch kan het soms voelen alsof de moderne invulling van deze feestdagen het diepere, spirituele aspect uit het oog verliest. Wat vier jij eigenlijk rond de feestdagen? Een gewoonte? Of heeft deze periode een persoonlijke spirituele betekenis voor jou?

Kerstmis is toch de geboorte van Jezus Christus?

Op de christelijke basisschool leerde ik dat Kerstmis draait om de geboorte van Jezus Christus. Maar zelfs dit is geen waterdicht verhaal. De Bijbel noemt geen specifieke datum voor de geboorte van Jezus, en historici kunnen niet precies zeggen wanneer Jezus geboren is. Wat we wel weten, is dat de keuze voor 25 december geen historische waarheid is, maar een later gekozen datum die samenvalt met de winterzonnewende. In het evangelie van Lukas wordt vermeld dat er herders in de velden waren op het moment van de geboorte van Jezus Christus. In de wintermaanden zouden herders niet buiten overnachten in het s’winters koude Israel. Dit maakt het logischer dat de geboorte eerder in een warmer seizoen moet hebben plaatsgevonden, waarschijnlijk in het voorjaar of de herfst. Het kiezen voor 25 december als geboortedatum was waarschijnlijk een manier om het christendom te integreren in een samenleving die al oude heidense tradities had. Zo komt ook de kerstboom, die nu als onmisbaar wordt gezien óók uit oude Germaanse tradities.

Kerstboom 

De traditie van de kerstboom komt voort uit het oude Germaanse Yule feest. Doordat de dennenboom zijn naalden het hele jaar door vasthoudt, was het een teken van onsterfelijkheid en gaf deze hoop en de belofte van nieuw leven, zelfs in de donkere, koude dagen van het jaar. De kerstboom werd ook gezien als een verbinding met de goden. In de Germaanse mythologie bestond er een kosmische boom, de Yggdrasil, die de drie rijken van het universum: de hemel, de aarde en de onderwereld met elkaar verbond.

De Germaanse volkeren hingen vaak vruchten, noten en andere symbolen van vruchtbaarheid in de bomen als ritueel voor bescherming en zegeningen voor het komende jaar. Dit was een manier om de natuur en goden te eren en om geluk en gezondheid te vragen.

Door de tijd heen, en na de bekering van de Germaanse volkeren, werd de kerstboom onderdeel van christelijke tradities. Het kreeg de betekenis van het paradijs, het eeuwige leven en de verlossing, en werd verbonden met de geboorte van Jezus. Maar veel Christenen zullen daarom nog steeds geen kerstboom in huis halen, omdat het als iets heidens wordt gezien.

Cadeautjes 

En dan daar zijn daar de cadeautjes! Het geven van kerstcadeaus komt uit allerlei tradities en gewoonten. Het begon allemaal met het Bijbelse verhaal over de geboorte van Jezus. In dat verhaal kwamen drie wijzen langs en brachten ze goud, wierook en mirre voor de pasgeborene. Best praktisch, maar niet echt iets waar je mee kunt spelen, dus sindsdien geven we gewoon maar cadeautjes die je wel kunt gebruiken (of op zijn minst kunt inruilen als je ze niet leuk vindt).

Daarnaast wordt het geven van cadeaus vaak gezien als een manier om de gave van Jezus te weerspiegelen. In de christelijke traditie wordt Jezus gezien als een gave van liefde, en het geven van cadeaus tijdens kerst herinnert mensen aan deze liefde en het idee van geven zonder iets terug te verwachten. (Maar stiekem hopen we allemaal natuurlijk wel op een paar leuke dingen onder de boom!)

Dit alles kreeg een extra lading in de 20e eeuw, vooral na de Tweede Wereldoorlog, toen het consumentisme overal toenam. Bedrijven zagen kerst als de perfecte kans om producten aan de man te brengen. Alles draaide om het verkopen van cadeaus, met kerstaanbiedingen, reclamecampagnes en kortingsacties die je niet kon negeren. Dankzij deze marketingtrucs werd kerst steeds meer een feest van winkelen en cadeautjes geven, en minder een moment van rustig samenzijn en reflecteren.

Kerstman

En dan is daar ook nog de kerstman! Of zal ik maar gelijk met de deur in huis vallen? Dit historische figuur is eigenlijk Nicolaas van Myra, een Griekse bisschop die in de 4e eeuw na Christus leefde in het huidige Turkije. En deze beste man is je waarschijnlijk wel bekend: Zijn feestdag, Sint-Nicolaasdag (6 december), was namelijk dé tijd voor het geven van cadeautjes en in Nederland groeide hij uit tot onze geliefde Sinterklaas.

In de 18e eeuw namen Nederlandse kolonisten de traditie mee naar Amerika, waar hij verder evolueerde tot de kerstman zoals we die nu kennen en kreeg Sinterklaas de naam Santa Claus. Het beeld van de kerstman zoals we hem nu kennen met die dikke buik, witte baard, rood pak en die zwarte laarzen werd in de jaren 1930 populair gemaakt door Coca-Cola. In hun kerstadvertenties werd de beste man zo gepromoot, om zo ook hun frisdrank te kunnen promoten. 

Voor alle ouders die dus altijd stiekem denken: “Hadden we niet al genoeg feestdagen en cadeaus?” je bent dus niet gek! In Nederland vieren we dus eigenlijk twee keer Sint-Nicolaas in één maand, en de tweede keer is rond de winterzonnewende. We vieren dus collectief gewoon twee keer hetzelfde feestje met nog een mix van andere tradities. Hopelijk kun je na afloop in ieder geval vieren dat je het hebt overleefd.

Terugkeer van het licht

Wat mij raakte aan deze zelfstudie over de geschiedenis en spirituele betekenis van deze feestdagen is het thema: Het licht dat altijd na duisternis terugkomt. De periode rond kerst is voor mij een kans om te kiezen hoe ik het licht in mijn leven vier en om mezelf, ook in donkere periodes, te omarmen wetende dat het licht altijd weer zal terugkeren.

Met mijn Iraanse verloofde vier ik trouwens graag in deze periode graag de ”nacht van Yalda”, de Perzische winterzonnewende. Het is een traditie die door de eeuwen heen, eigenlijk nooit is veranderd en dat maakt het voor ons zo’n bijzondere traditie. De ”nacht van Yalda” markeert de langste nacht van het jaar, die wordt opgevolgd door de terugkeer van meer zonlicht. Het is een moment om samen met familie en vrienden te genieten, te eten en te lachen. We eten traditionele vruchten die symbool staan voor de zon en nieuw leven zoals de granaatappel en meloen. En een bijzondere traditie is het voorlezen van gedichten van Hafez, die vaak tot reflectie en inspiratie leiden. 

Hierbij een mooi gedicht van Hafez speciaal voor jou, omdat je het helemaal tot hier hebt gelezen:

“De zoektocht naar het onzichtbare”

Je zegt dat je naar de waarheid zoekt,
Maar in de spiegel van je eigen hart ligt het al verborgen.
De hemel en de aarde kunnen niet volledig tonen
Wat jij al weet, zonder het zelf te begrijpen.

De rozen bloeien niet zonder liefde,
De wijngaard is niets zonder de wijn.
Verlies jezelf in de liefde, want daarin
Vind je alles wat je zoekt, en nog veel meer.

— Hafez